Info over programma

De Proloog van “Onder de weg en over de locht” De Chassidische legenden van H.N. Werkman in muziek, woord en beeld. Tekst: Jan Siebo Uffen, Muziek: Ellen Dijkhuizen, Projecties: Jaap van den Hoofdakker, Geluidsopname: Michiel Megens. Maart 2015″

Ben Smit, spreekstem – Netty Otter, mezzosopraan – Pierre Lafay, klarinet – Wilma van der Wardt cello – Ellen Dijkhuizen, piano

In dit eerste gedicht is het net alsof we Hendrik Werkman aan de drukpers bezig zien. Met een gevoel vol ongeloof en verwondering kijkt hij naar zichzelf en realiseert zich opeens hoe het in hemelsnaam mogelijk is dat deze fantastische verhalen hem zo inspireren.

Waarom het project Onder de weg en over de locht

Omdat we in 2015 herdenken dat het zeventig jaar geleden is dat H.N. Werkman enkele weken voor de bevrijding in 1945 werd gefusilleerd, hebben dichter Jan Siebo Uffen en componiste Ellen Dijkhuizen hun Werkmancyclus voltooid. De prachtige verhalen verzameld door Martin Buber hebben altijd al een bijzondere aantrekkingskracht op de dichter gehad. Als student maakte hij al kennis met beeldend werk van Werkman en hij raakte raakte er zeer door geboeid. Door de Groningse achtergrond van zowel Werkman als Uffen is het heel logisch dat de gedichten die Uffen heeft gemaakt bij de druksels van Werkman een Groningse stem hebben gekregen. De plasticiteit van de streektaal is nogal wat ‘aardser’ dan van het Standaard-Nederlands: dat past heel goed bij de visie op de wereld in de legenden. Het prachtige Gronings van Uffen hebben bij de componiste Ellen Dijkhuizen unieke klankbeelden naar boven gehaald die modern-klassiek genoemd kunnen worden. De gedichten worden afwisselend gedeclameerd en gezongen in een kamermuziekbezetting van klarinet, cello en piano. Door de pakkende manier van vertellen in het Gronings is het glashelder waarover de verhalen gaan waardoor het werk van Buber en Werkman opeens een stuk dichterbij komt en een extra dimensie krijgt. Jaap van den Hoofdakker zal gelijktijdig aan de voorstelling zijn projectie laten zien zodat het publiek tijdens de muziek mee kan kijken met de druksels. Prof. dr. Wout van Bekkum zal een inleiding houden op de Chassidische Legenden voorafgaand aan de voorstelling. Het streven is om de voorstelling minimaal vijf keer te programmeren, op bijpassende locaties in de stad en provincie Groningen. Hierbij wordt gedacht aan de Synagoge in Groningen, ‘t Marnehoes in Wehe den Hoorn, Centrumkerk te Winsum, Nicolaikerk te Appingedam en de Nicolaaskerk in Oldenzijl.

Het boek en de cd 
Stichting Diek heeft zich ten doel gesteld om de publicatie van het boek “Onder de weg en over de locht” mogelijk te maken. In het boek worden de druksels van Hendrik Nicolaas Werkman gepubliceerd bij de gedichten van Jan Siebo Uffen in het Gronings en het Nederlands. Het geheel wordt aangevuld met een CD-opname van de gehele liederencyclus.
In het boek zal een inleiding verschijnen over de Chassidische Legenden van de hand van Prof. Dr.Wout van Bekkum.
Stichting Uitgeverij Philip Elchers verzorgt de uitgave van het boek en cd.
Uitgeverij Philip Elchers klik hier

Wie was Martin Buber

Martin Buber (Wenen 1878 – Jeruzalem 1965) vertaalde, met prachtige archaïsche zinswendingen, de chassidische geschriften en het Oude Testament. Hij sloeg een brug tussen het oost-jodendom en het westerse christendom. Hij verzamelde o.a. de verhalen over de stichter van de beweging van de Chassidíem, rabbi Israël ben Eliëzer (± 1700- ±1760; Podolië en Wolhynië), die Baal Schem Tov of Baalschem (Meester van de wonderbaarlijke Godsnaam) genoemd werd. Zijn lezingen bestreken in de jaren dertig ook Groningen. De leer van het chassidisme gaat ervan uit, dat overal goddelijke vonken te vinden zijn in het aardse; zelfs in de schijnbaar simpele of verkeerde dingen. De wonderbaarlijke, extatische bemiddelaar Baalschem (De Meester) heeft het in de legenden even druk met het ongeluk van eenvoudige mensen als met de goddelijke vervulling; regelmatig doorbreekt hij wettische regels.

Martin Buber – Die Legende des Baal Schem, 1908. Vertaald door R. Colaço Osorio-Swaab: De legende van den Baalsjém. Kluwer, 1927.

Wie was Hendrik Nicolaas Werkman

Hendrik Nicolaas Werkman (Leens 1882 – Bakkeveen 1945) zal als beeldend kunstenaar in de eerste plaats herinnerd worden om zijn ‘druksels’. Op de zolder van zijn drukkerij aan de Lage de Aa in Groningen experimenteerde hij met inkten, stempels en sjablonen om volstrekt eigen prenten te kunnen vervaardigen. De invloed van het Russisch constructivisme is evident; dadaïsme en expressionisme hebben hem zeker even sterk beïnvloed. ‘Maar ik ben geen clubjesman’, verklaarde hij aan zijn vrienden van De Ploeg. Werkmans internationale kunstvrienden met hun eindeloze gekissebis over wat ‘goed’ en ‘fout’ was in de nieuwe kunst, stelden hem teleur (Zie ‘Streiten ist ziellos’. In: The Next Call 9). Zijn mooiste seriewerk – technisch en inhoudelijk ongeëvenaard – leverde hij met twee series van tien prenten bij een veertiental Chassidische Legenden van Martin Buber. In 1941 maakte hij op instignatie van dominee Henkels twintig proefdrukken; tussen juli en november 1942 drukte hij de eerste ‘Suite’ van tien prenten definitief; in december 1943 was de tweede ‘Suite’ van tien af. Of de Chassidische legenden (mede) tot zijn doodvonnis hebben geleid? Op 13 maart 1945 werd H.N. Werkman door de Duitsers opgepakt; op 10 april 1945, samen met negen anderen, gefusilleerd. In 2015 zal Werkman weer herdacht worden.

Enkele afbeeldingen van de druksels van H.N. Werkman naar de Chassidische Legenden van Martin Buber

gepubliceerd met toestemming van Stichting Werkman 2015

 Persoonlijke toelichtingen op het project “Onder de weg en over de locht”

Jan Siebo Uffen, dichter

Jan Siebo Uffen werd in Noordlaren geboren in het jaar 1942 als zoon van eenvoudige ouders afkomstig uit het Oldambt. Hij beleefde een prachtige jeugd in het dorp met zijn bos en zijn Zuidlaardermeer. In de jaren na de lagere school fietste hij doordeweeks naar de hbs in Groningen. Daar opende zich een andere wereld voor hem: hij werd gedrenkt in een hem nauwelijks bekende cultuur. Zijn kameraad Hendrik-Jan van den Berg – zoon van Siep van den Berg en Fie Werkman – sleepte hem mee naar huis. Muziek en schilderkunst waren daar centrale onderwerpen. Jan Siebo’s oudere broer Tom ging in dezelfde periode naar Academie Minerva en dweepte met oude en moderne jazz; zo viel er steeds meer te absorberen. Jan Siebo las en schreef meer en meer.
Bij Fie Werkman genoot men van l’Histoire du soldat, van King Oliver en zijn Hot Jazz, van Het boek van Trijntje Soldaats en van de druksels van (groot-)vader Hendrik Nicolaas Werkman. De reeks druksels ‘De legende van de Baalschem’ maakte een onuitwisbare indruk op Jan Siebo Uffen. Zo omstreeks de eeuwwisseling maakte hij een Groningstalig gedicht bij de prent ‘Jeruzalem’. Enkele jaren later kreeg pianiste/componiste Ellen Dijkhuizen het gedicht “Hendrik Werkman’ onder ogen. Dit stimuleerde haar tot componeren. Geïnspireerd werkte Jan Siebo daarna alle prenten poëtisch zeer gevarieerd uit. Ellen schreef er muziek voor ensemble èn voordrager èn zanger èn filmkunstenaar bij. De dichter verklaarde dat de uitvoering van ‘Onder de weg en over de locht’ een hoofddoel in zijn leven is.

Jan Siebo Uffen

Ellen Dijkhuizen, componist

Mijn eerste kennismaking met het werk van Jan Siebo Uffen was de vertaling vanuit het Duits naar het Gronings: de “Winterreise” van Wilhelm Müller naar  “Winterraaize” op muziek van Franz Schubert.
Het was volkomen nieuw voor mij, de combinatie van de Groningse taal en het klassieke repertoire en bij het horen van het lied “Erstarrung” – “Doodverkleumd” was ik ontroerd en overtuigd van de meerwaarde om dit lied in het Gronings te horen. Sterker nog, in de vertaling van Jan Siebo pakte dit lied me volledig bij de kladden en ik voelde me zo “doodverkleumd” dat ik er kippevel van kreeg!
Door het muzikale gevoel van deze dichter voor de componist Franz Schubert komt het Gronings in al zijn gedaanten, van heel rauw tot zeer zacht, prachtig tot zijn recht.
Toen ik begin 2000 in de plaatselijke boekhandel bij de afdeling Groningana de bundel “Groot & klaain laid” van Jan Siebo Uffen doorbladerde bleef mijn blik hangen op pagina 27 bij het gedicht ‘Hendrik Werkman”.
Meteen een pakkend begin waarin de bewondering van Hendrik Werkman voor de Chassidische Legenden voelbaar is en ik als lezer meegenomen word in het scheppingsproces van de kunstenaar. Door het lezen van de biografie van Hans van Straten en de brieven van Werkman 1940-1945 ontdekte ik gaandeweg wie Hendrik Nicolaas Werkman was en waar de titel “Chassidische Legenden” voor stond.
Werkman, die de verhalenbundel “Die Legende des Baalschem”, in 1941 kreeg van zijn vriend August Henkels, raakte bij het lezen zo geïnspireerd dat hij besloot om de Legenden in druksels te verbeelden.
Getroffen door het kernachtige Gronings in het gedicht “Hendrik Werkman”, zeker in combinatie met het druksel Jerusalem (1), heb ik deze tekst op muziek gezet in de vorm van een barcarolle.
Het zou niet bij één lied blijven, in een reactie op dit lied schrijft Jan Siebo op 8 april 2000:  “Je hoort nog van me,  i.v.m. H.N. Werkman; want daar is best iets aan te vervolmaken. Groet iedereen van me”.
Nu, 15 jaar later, is de Werkmancyclus een feit: een zestiental gedichten op basis van de verhalen van de Baalschem en de druksels van Werkman waarvan er twaalf op muziek zijn gezet voor zangstem, spreekstem, klarinet, basklarinet, cello en piano in wisselende bezettingen. De overige vier gedichten zullen worden gedeclameerd.

Ellen Dijkhuizen

Jaap van den Hoofdakker, beeldend kunstenaar

Projecties verzorgen bij het muzikale,  poëtische project  “Onder de weg en over de locht” is voor mij een feest.
De prenten van H.N. Werkman hebben mij al lange tijd geboeid en in het bijzonder de suites met de Chassidische legenden. Toen ik het verzoek kreeg  hiervan projecties te maken kwamen er spontaan beelden bij mij op die ik graag zou willen realiseren.  Zo zag ik mogelijkheden de serie prenten visueel  een duidelijke samenhang te geven, evenals de teksten van Jan Siebo Uffen en de muziek van Ellen Dijkhuizen dat deden.
Een diapresentatie had goed gepast bij een kunsthistorische lezing, maar daar ging het hier duidelijk niet over.Ik begon aan verrassende overgangen en hier en daar een “eenvoudige” animatie.
Nadat ik mij meer in de legenden had verdiept en de teksten van Jan Siebo had gelezen werden de beelden die ik wilde tonen steeds duidelijker. Om het werk van Werkman niet te zeer geweld aan te doen besloot ik het totaal heel ingetogen te houden. Het publiek, dat naar muziek, zang en voordrachten in het Gronings moest kunnen luisteren moest ik niet belasten met hectische beelden.
De overgangen van het ene beeld in het andere en de animaties zijn deels ingegeven door de muziek, deels door tekst en deels door de oorspronkelijke geschriften van Martin Buber.Ik voelde mij vrij om, met alle respect voor Werkman ’s werk,  soms de beelden tot leven te laten komen en dacht steeds: ”Dit zou Hendrik ook mooi hebben gevonden”.Daarmee sluit ik mij aan bij de teksten en de muziek, die romantische, aangrijpende, aandoenlijke en komische momenten kennen.
Hier werk ik met veel plezier aan.

Jaap van den Hoofdakker

Philip Elchers, uitgever

Toen ik als uitgever door Ellen Dijkhuizen en Jan Siebo Uffen werd benaderd om te participeren in het project ‘Onder de weg en over de locht’ was ik meteen enthousiast.
De Chassidische Legenden van Werkman zijn in meerdere opzichten van een bijzondere kwaliteit. Interessant is het aspect dat Werkman met zijn twintig druksels de teksten van Martin Buber op een tweede plan lijkt te zetten. Juist het feit dat Jan Siebo Uffen in de voorstelling en het boek deze vertellingen heeft hertaald in het Gronings en het Nederlands brengt de tekst opnieuw onder de aandacht.
De muziekstukken die Ellen Dijkhuizen speciaal componeerde zullen de teksten en de beelden dragen en op een geheel nieuwe manier voor het publiek over het voetlicht brengen.
Wat is er mooier voor een uitgever dan van deze nieuwe presentatie een document in tekst, beeld en geluid te mogen maken om dit gebeuren voor de toekomst toegankelijk te houden?!

Flip Ekkers, stichting uitgeverij Philip Elchers

Uitgeverij Philip Elchers